Nhân loại chúng ta đang sống trong thời đại mà hàng ngày con người đang phải đối diện với khủng hoảng, thách thức nghiêm trọng về môi trường và biến đổi khí hậu. Thiên tai lũ lụt, sóng thần, hạn hán, động đất, dịch bệnh hiểm nghèo HIV-AID, SARS, MERD, COVID-9; SARS-CoV-2… đã cướp đi sinh mạng của hàng triệu người trên khắp hành tinh do là hậu quả của hành động phá hủy môi trường, đẩy nhanh tốc độ gia tăng của biến đổi khí hậu. Hệ lụy của nó vô cùng nguy hiểm, có thể làm tiêu tan những thành quả mà con người đã dày công bỏ ra để xây dựng một thế giới giàu đẹp trên các mặt vật chất và tinh thần.

Giải pháp cho khủng hoảng được tìm trong niềm tin, giáo lý nhà Phật

Các nhà khoa học đều khẳng định rằng những tiến bộ vĩ đại của khoa học kỹ thuật không thể ngăn chặn được bước tiến dồn dập của biến đổi khí hậu, bởi chỉ có ý thức của con người mới quyết định được việc bảo vệ môi trường, và ứng phó với biến đổi khí hậu. Do đó, hơn lúc nào hết, các giải pháp cho vấn đề khủng hoảng môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu được tìm trong niềm tin, giáo lý của các tôn giáo, trong đó có giáo lý Phật giáo.

Vào tháng 9 năm 2015 tại thành phố Bristol, Vương quốc Anh, diễn đàn quốc tế giữa lãnh đạo các tôn giáo lớn trên thế giới với các quan chức Liên Hợp Quốc (LHQ) đã thảo luận về vai trò của các tôn giáo trong việc thực hiện các Mục tiêu phát triển bền vững Sustainable Development Goals của Liên Hiệp Quốc đến năm 2030. Trong đó, đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò của các Tôn giáo trong bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Ngay sau đó, Liên Hiệp Quốc đã tổ chức Hội nghị Liên Hiệp Quốc về biến đổi khí hậu 2015 (COP21- Paris) từ ngày 30 tháng 11 đến 12 tháng 12 tại thủ đô Paris, Cộng hòa Pháp. Hội nghị COP21-Paris đã nhận được nhiều thông điệp của các nhà lãnh đạo tâm linh các tôn giáo khẳng định sự tham gia của các tôn giáo vào công cuộc bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Tại Việt Nam, mới đây, các nghiên cứu và báo cáo của cơ quan chức năng cũng chỉ ra những báo động cấp thiết cho vấn đề môi trường. Nhiều nghiên cứu đã khẳng định, Việt Nam là một trong 5 quốc gia trên thế giới sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi biến đổi khí hậu.

Đứng trước những thách thức và ảnh hưởng tiêu cực do tác động của môi trường và biến đổi khí hậu gây ra, Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ đã có những quyết sách kịp thời, chủ động, tìm kiếm hợp tác quốc tế để xây dựng các giải pháp ngăn chặn, giảm thiểu những tác động tiêu cực trước mắt và đưa ra các giải pháp căn cơ lâu dài cho mục tiêu đảm bảo an sinh xã hội và đời sống nhân dân.

Ở phương diện của Giáo hội Phật giáo Việt Nam, các Tăng Ni, Phật tử đều thống nhất quan điểm và thấu hiểu ý nghĩa của việc bảo vệ môi trường, ứng phó biến đổi khí hậu, đây được coi như một nhân tố quan trọng đảm bảo an sinh xã hội và sự phát triển bền vững. Với tinh thần tri ân, báo ân của giáo lý Phật giáo, mỗi người cam kết với chính mình hãy bảo vệ môi trường bền vững và đó cũng là sự bảo vệ chính mình, bảo vệ những thành quả mà mình tạo ra, đảm bảo sự an sinh xã hội.

Trên thực tế, các giải pháp bảo vệ môi trường đã được tìm thấy từ trong giáo lý của Phật giáo như là một giải pháp hữu hiệu có thể bảo vệ, gìn giữ và trả lại vẻ đẹp tự nhiên của mẹ Trái đất. Đức Phật là bậc Đạo sư đại giác ngộ, Ngài đem đến cho nhân loại thông điệp về hòa bình, sự hòa hợp giữa con người với vũ trụ, môi trường tự nhiên và môi trường xã hội.
Ngay từ khi ra đời cách đây hơn 26 thế kỷ, Đức Phật đã dạy các đệ tử về tầm quan trọng của môi trường và bảo vệ môi trường trong kinh A Hàm, phẩm Kinh Lâm có dạy: “Tỷ-kheo nương vào một khu rừng để ở. Vị ấy nghĩ rằng: ta nương vào khu rừng này để ở, chưa có chính niệm sẽ được chính niệm; tâm chưa định sẽ được định; nếu chưa giải thoát sẽ được giải thoát, các lậu chưa diệt tận sẽ được diệt tận; chưa chứng đắc Niết bàn an ổn vô thượng thì sẽ chứng đắc Niết Bàn… Này các Tỷ-kheo phải bảo vệ môi trường tự nhiên trong sạch”. Như vậy, Đức Phật đã dạy các đệ tử ý thức bảo vệ giá trị của thiên nhiên, nếu ai tác động tiêu cực đến môi trường đồng nghĩa với việc hủy hoại nơi tu tập, thì toàn bộ quá trình chứng đắc sẽ không diễn tiến như mong đợi.

Đức Phật cũng đã cống hiến cho nhân loại một học thuyết vô cùng giá trị, đó là học thuyết Duyên khởi. Lý Duyên khởi của Phật giáo khẳng định mối tương quan giữa các hiện tượng tự nhiên, nhân sinh và vũ trụ: Cái này có thì cái kia có; cái này sinh thì cái kia sinh; cái này diệt thì cái kia diệt. Các Pháp tùy thuộc vào nhau mà sinh khởi, hủy hoại thiên nhiên đồng nghĩa với với hủy hoại môi trường sống của con người. Ý thức được điều này, con người sẽ cẩn trọng trong hành động của mình khi tác động đến thiên nhiên. Luật nhân quả sẽ chi phối đem lại kết quả tương ứng với hành động, tiêu cực hay tích cực.Trên con đường đạo đức, tu tập giải thoát của Phật giáo là con đường Giới – Định – Tuệ chứa đựng nhiều giá trị bài học về các giải pháp để con người có trách nhiệm bảo vệ môi trường, bảo vệ sinh mạng của muôn loài chúng sinh (cả chúng sinh hữu tình và chúng sinh vô tình), đem lại sự hài hòa, cân bằng và những giá trị phát triển bền vững.

Triết lý sống thiểu dục tri túc, từ bỏ tham, sân, si, xả bỏ lòng tham cũng là giải pháp để bảo vệ nguồn tài nguyên đang bị phá hủy bởi lòng tham của con người trong khai thác tài nguyên thiên nhiên.

Bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu dựa trên tinh hoa của Phật giáo nhập thế

Dựa trên cơ sở tinh hoa của Phật giáo nhập thế, truyền thống đồng hành cùng dân tộc, Tăng Ni và Phật tử Giáo hội Phật giáo việt Nam đã luôn tích cực trong lĩnh vực bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu. Nhất là sau khi Giáo hội tham gia ký kết cùng các Tôn giáo và Bộ Tài nguyên và Môi trường, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam về công tác bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu. Hòa thượng Chủ tịch Hội đồng Trị sự – Giáo hội Phật giáo việt Nam đã tham gia làm Thành viên Ban chỉ đạo Chương trình phát huy vai trò của các Tôn giáo tham gia bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu ở cấp Trung ương. Trong phương hướng hoạt động Phật sự, chương trình mục tiêu nhiệm vụ của Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam có ghi rõ là: “Phát huy tinh thần từ bi, kêu gọi Tăng Ni, Phật tử tích cực trong công tác từ thiện xã hội. Bên cạnh việc cứu trợ đồng bào bị ảnh hưởng do thiên tai, nghèo đói, công tác từ thiện xã hội tập trung xây dựng các công trình phúc lợi, nhà tình nghĩa, bảo hiểm y tế xã hội… và tập trung vào lĩnh vực bảo vệ môi trường, ứng phó biến đổi khí hậu, văn hóa tham gia giao thông, giáo dục, y tế xây dựng các cơ sở khám chữa bệnh, cơ sở giáo dục mầm non”. 

Thực hiện mục tiêu đó, 63 Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo việt Nam các tỉnh, thành phố trong cả nước đã tham gia ký kết chương trình phối hợp bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu với Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Sở Tài nguyên và Môi trường các tỉnh, thành phố. Ở nhiều địa phương đã tổ chức ký kết chương trình phối hợp 3 bên (Mặt trận, Phòng Tài nguyên và Môi trường, Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo việt Nam) đến cấp huyện, tạo ra sự chuyển biến đồng bộ về nhận thức, trách nhiệm bảo vệ môi trường trong Tăng Ni, Phật tử cả nước.

Giáo hội Phật giáo việt Nam đã phát động và tổ chức thực hiện các phong trào cụ thể như sau:

Phát động phong trào trồng cây, gây rừng trong Tăng Ni, Phật tử và nhân dân: Trước thực trạng của vấn đề môi trường do nạn cháy, phá rừng, Giáo hội đã kêu gọi người dân trồng cây, gây rừng để trả lại màu xanh cho tự nhiên, góp phần bảo vệmôi trường, giảm thiểu thiên tai lũ lụt, hạn hán… Do vậy, nhiều tấm gương điển hình, nhiều cấp Giáo hội đã tích cực đi đầu trong việc thực hiện trồng cây, góp phần bảo vệ môi trường, đảm bảo an sinh xã hội.

Trước những thực trạng của vấn đề khủng hoảng môi trường do nạn cháy, phá rừng, Giáo hội đã kêu gọi “Người người trồng cây, nhà nhà trồng cây”, thế giới trồng cây để đem lại màu xanh cho trái đất, góp phần bảo vệ thiên nhiên, bảo vệ môi trường, giảm thiểu thiên tai lũ lụt, hạn hán… Nhiều tấm gương điển hình, nhiều Tăng Ni ở Giáo hội địa phương đã tích cực đi đầu trong việc thực hiện trồng cây xanh góp phần bảo vệ môi trường, đảm bảo an sinh xã hội.

Vào ngày 25/4/2016, dưới sự chỉ đạo của Giáo hội Phật giáo việt Nam, Trung tâm phát triển Thế giới thêm xanh kết hợp Trung tâm Tình nguyện Quốc gia và các đơn vị địa phương tiến hành chương trình “Trồng cây hoa ngọc lan tại các chùa, di tích ở 9 tỉnh đồng bằng Sông Hồng và vùng phụ cận” từ ngày 11 tháng 5 năm 2016 – 15 tháng 5 năm 2016. Chương trình đã thực hiện trồng 1000 cây hoa ngọc lan tại các di tích lịch sử, đền, chùa tạo môi trường cảnh quan xanh, sạch, đẹp cho các khu di tích.

Đặc biệt, Chương trình “Chung tay trồng rừng Việt Nam” do Giáo hội Phật giáo việt Nam phối hợp với Trung tâm Phát triển Thế giới thêm xanh thực hiện trong năm 2019, đã trồng và trao tặng gần 2 triệu cây giống lâm nghiệp cho hộ nghèo vùng bị cháy rừng ở các tỉnh miền Trung như Nghệ An, Hà Tĩnh, Phú Yên…

Đặc biệt, trong nhiều năm qua, hệ thống tự viện của Tông phong Tịnh Độ Non Bồng ở nhiều địa phương đã tiếp nhận và ký kết giao ước tự trồng rừng, phủ xanh đồi trọc hoang vu với diện tích phủ khoảng hơn 1.000 ha tại các tỉnh Lâm Đồng, Bình Phước, Bình Thuận, Đồng Nai…

Có thể khẳng định, trồng cây, gây rừng và vận động quần chúng tín đồ không chặt cây, phá rừng là một trong những giải pháp hữu hiệu mà Phật giáo có thể góp phần thiết thực, hiệu quả trong việc tham gia bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu. Đồng thời, chương trình này cũng đem lại hiệu quả kinh tế thiết thực, giúp người dân nâng cao đời sống, đảm bảo an sinh xã hội.

Chương trình phối hợp với Tổng cục Thủy sản, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn về phóng sinh bảo vệ môi trường sống cho các loài: Chương trình góp phần phục hồi, tái tạo nguồn lợi thủy sản, đồng thời tuyên truyền, nâng cao nhận thức, ý thức trách nhiệm của các Tăng Ni, Phật tử về công tác bảo vệ nguồn lợi thủy sản trong thực hành nghi lễ phóng sinh tu phúc trong Phật giáo.

Thông qua hoạt động phóng sinh, góp phần vào việc bảo vệ môi trường, bảo vệ đa dạng sinh học; qua đó ngăn chặn, giảm thiểu sự phát tán những loài thủy sinh ngoại lai xâm hại ra môi trường; chủ động cung cấp và vận động Tăng Ni, Phật tử, người dân thả phóng sinh những giống thủy sản hữu ích cho môi trường sinh thái.

Xây dựng mô hình điểm quốc gia Phật giáo tham gia bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu: Hiện nay Giáo hội đã xây dựng và duy trì hoạt động có hiệu quả của 04 mô hình điểm quốc gia Phật giáo tham gia bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu tại chùa Pháp Bảo, thành phố Hồ Chí Minh; chùa Pháp Vân, thành phố Hà Nội; chùa Hải Đức, thành phố Huế; Tông phong Tịnh Độ Non Bồng.

Về công tác tuyên truyền: Ban Thông tin Truyền thông Trung ương Giáo hội Phật giáo việt Nam đã thành lập và ra mắt chuyên mục “Phật giáo và môi trường bền vững” và đẩy mạnh công tác truyền thông trên các trang thông tin của Giáo hội như Phatgiao.org.vn, Giác Ngộ Online, Phật sự Online, Mạng xã hội Phật giáo Butta và Kênh truyền hình An Viên…

Một số Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo việt Nam tỉnh, thành phố có nhiều cách làm hay, mô hình tốt trong công tác tuyên truyền nâng cao ý thức trong việc tham gia bảo vệ môi trường, như: Giáo hội Phật giáo việt Nam thành phố Hà Nội đã phối hợp với Công an thành phố Hà Nội tổ chức thành công hội thảo về chủ đề bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu nhằm tuyên truyền rộng rãi tới nhân dân và quần chúng tín đồ, Phật tử về tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu; Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo việt Nam thành phố Hồ Chí Minh và Quỹ Đạo Phật Ngày Nay chùa Giác Ngộ đã tổ chức thành công triển lãm văn hóa về bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu.Xã hội càng hiện đại, nhu cầu của con người ngày càng gia tăng, do đó con người tác động vào thế giới tự nhiên ngày càng nhiều và làm mất cân bằng hệ sinh thái. Nếu chúng ta không có những hành động thân thiện với môi trường, với tự nhiên thì không sớm thì muộn nhân loại sẽ nhận những hậu quả còn lớn gấp nhiều lần so với những gì nhân loại đang phải hứng chịu trong thời gian qua.

Những lời dạy của Đức Phật từ cách đây 26 thế kỷ, giáo lý trong sáng và toàn bích của Ngài vẫn là kho tàng Pháp bảo vô giá, là kim chỉ nam thật sự đem lại hạnh phúc, an lạc, hòa bình cho nhân loại trên thế gian này. Giáo lý Phật giáo đã giúp cộng đồng thế giới giải quyết những thách thức khẩn cấp. Những lời dạy của Đức Phật đã cho chúng ta tinh thần kiên định, đánh thức các nỗ lực toàn cầu nhằm đạt được mục tiêu phát triển bền vững đến năm 2030, thực thi cam kết hiệp định Paris về biến đổi khí hậu và cổ súy những giá trị phổ quát của thế giới.

Những hoạt động thiết thực của Giáo hội Phật giáo việt Nam trong bảo vệ môi trường như kêu gọi người dân không xả rác thải, đóng góp tặng thùng rác cho người dân; phát động những phong trào trồng cây xanh, thả phóng sinh… đã thu hút được sự đồng tình, ủng hộ của chính quyền các cấp và đông đảo nhân dân trên khắp cả nước. Bảo vệ môi trường chính là bảo vệ sự sống cho chúng ta hôm nay và cho thế hệ mai sau, do đó việc tuyên truyền, vận động đông đảo Tăng Ni, Phật tử và nhân dân cả nước gắng sức, đồng lòng cùng với Đảng, Nhà nước, chính quyền các cấp và Giáo hội Phật giáo việt Nam thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ môi trường là nhiệm vụ cấp bách, có ý nghĩa to lớn.